В трудовой написано «начальник мельницы»

— Я уже как 23 года единственный в стране человек, у которого в трудовой написано «начальник мельницы», — говорит житель агрогородка Владислав Цикото. — Я и родился здесь, мельницу с детства помню. Внутри был механизм, который из подвала мешки с мукой наверх поднимал. Так мы детьми за него цеплялись и поднимались вместе с мешками этими. По ушам за это получали, конечно, но оно того стоило. Когда пришла советская власть, мельница кое-как работала еще лет десять. А потом ее забросили. Так бы и рухнула, если б не Франтишек.

У входа в мельницу висит табличка с надписью «Гістарычная каштоўнасць, ахоўваецца дзяржавай». Внутри шум воды, запах мешков с мукой, а внизу в специальном колодце зрелище, которое можно увидеть разве что в исторических фильмах. Вода с грохотом падает вниз и заставляет крутиться какой-то ни на что не похожий деревянный круглый механизм. Эта турбина — сердце мельницы, которое приводит в действие все остальные механизмы. А снаружи в это время вода крутит еще и четырехметровое деревянное колесо!

Франц Жилко — человек, который не дал мельнице превратиться в руины. Возраста у него нет, потому что «а мне заўсёды 25». Несмотря на седину, продолжает гонять на харлее, владеет сразу несколькими бизнесами, в том числе и обувным. В сапогах, которые производит фирма Франца Жилко, сегодня чеканят шаг солдаты белорусской и российской роты почетного караула. Сам же Франц Болеславович известен еще и бесконечно трепетным отношением к белорусской культуре и истории.

— Откуда вы такой неугомонный? — интересуюсь.

— Такі нарадзіўся, — смеется. — Жыў, дарэчы, у 6 кіламетрах адсюль у засценку Стаўбуцева. Памятаю, у 10 гадоў загарэўся мапед набыць. Чым толькі ні займаўся, как зарабіць на яго. Рабіну збіраў, каб здаваць потым, трусоў гадаваў. Было па 60—70 штук адразу. Бацькі не дапамагалі, бо гэта была асабіста мая справа. Памятаю, людзі вязуць свіней здаваць, а я малы трусоў сваіх пру. Так на мапед і назбіраў. Яго нават на маё імя выпісалі, а не на бацькоў. Тэхнічны пашпарт на гэты мапед і сёння захоўваю. Увогуле, я ўпэўнены: калі чалавек чагосьці сапраўды хоча — ён знойдзе варыянты і зробіць.

Балюча было глядзець, як развальваецца млын, які ўлады калісьці адабралі ў майго дзеда.

Па матулінай лініі я ўнук таго самага млынара Юрыя Захаравіча Кабака, які набыў гэты млын у 1908 годзе. Ён родам з Вілейшчыны, напрыканцы ХІХ стагоддзя пераехаў з сям’ёй у гэтыя мясціны. Гаспадаром млына ён быў амаль да самай смерці. Разам з ім тут працавалі трое сыноў і чатыры дачкі.

Кто был первым владельцем мельницы — неизвестно. Но есть данные, что она могла быть построена в XVI веке, а в 1781 году ее перестроили. На немецких снимках времен Первой мировой войны, которые удалось найти, тоже можно увидеть, как на этом месте стояла мельница.

— Хата майго дзядулі была ў 100 метрах адсюль. Яна і сёння стаіць. Я малы тут бегаў, бачыў, як ўсё працавала, — вспоминает владелец мельницы. — А потым млын у дзядулі забраў калгас, разам з новенькай хатай, якую ён пабудаваў для дзяцей. Не выслалі яго толькі таму, што ў 1943 годзе ён памёр. Да 1961 года на млыне спрабавалі малоць муку, а потым у вёску правялі электрычнасць, і з цягам часу ён стаў нікому не патрэбны.

За 40 лет использования колхозом мельница превратилась в рухлядь.

— Тры мае дзядзькі жылі ў гэтым мястэчку і кожны дзень, калі праходзілі міма, бачылі, як іх млын развальваецца на вачах. А гэта ж справа ўсёй нашай сям’і, — продолжает мужчина. — Асабліва на гэты конт сумавала маці. Калі ў 1995 годзе я ў чарговы раз прыехаў у Жодзішкі і зразумеў, што хутка млын ужо нельга будзе выратаваць, вырашыў яго выкупіць, хоць сам тады толькі станавіўся на ногі. Свой першы бізнес на той час я адкрыў усяго некалькі гадоў таму. Але ў той дзень я для сябе вырашыў: далей так працягвацца не можа.

У Беларусі няма закона аб вяртанні канфіскаванай у савецкія часы маёмасці, таму я звярнуўся ў калгас з просьбай прадаць мне наш млын.

Чиновники не сразу пошли навстречу. Решающую роль сыграло то, что еще с советских времен эта мельница, как самая древняя из действующих в Беларуси, считалась памятником архитектуры. Сносить ее было нельзя. Но и восстанавливать никто не торопился.

— Рэгулярна да старшыні калгаса прыязджалі з Таварыства аховы помнікаў з мэтай праверыць, як захоўваецца млын. Каб у кантралёраў не было прэтэнзій да яго стану, прыходзілася вывозіць іх на п’янкі, — рассказывает о былых временах Франц Болеславович.

Подумав, чиновники все же решили продать мельницу.

Цена — 12 млн рублей, или более $1000 в эквиваленте. По меркам 1995 года — большие деньги.

Франц Жилко заключил договор с Министерством культуры о сохранении памятника историко-культурного наследия местного значения и начал его реставрацию.

— Перад тым як прадаць млын, з яго вынеслі амаль усё, што знаходзілася ўнутры. Можа, баяліся, што прадам паўразбуранае абсталяванне і разбагацею? Дарэчы, мясцовыя жыхары былі ўпэўненыя, што тут будзе кафэ ці бар, пыталіся, калі адчыніцца. Але маёй мэтай было захаваць тэхналогіі, па якіх на працягу стагоддзяў працавалі вадзяныя млыны па ўсёй Беларусі, — отмечает собеседник.

«У нармальным стане былі толькі сцены і падмурак»

— И вот у вас есть полуразрушенная мельница. Что с ней делать, с чего начинать?

— Я і сам тады не ведаў, — признается. — Калі ўпершыню зайшоў унутр, спалохаўся. Усё было разбурана, прайсці немагчыма. Падлога згніла, дах працякаў, вакол смецце і пясок. Дрэвы ўраслі ў страху. Вокны пабітыя і паламаныя. Першы паверх затоплены. Зямлі там было столькі, што залезці толькі на каленках атрымлівалася. Турбіны не было. Яе некалі вынулі, каб адрамантаваць, але здалі на металалом. Усе механізмы, якія засталіся, былі нерабочыя ці раскіданыя паасобку. Захаваліся толькі драўляныя сцены, якім каля 150 гадоў (дарэчы, 90% з іх удалося захаваць), і каменны падмурак. Падмурак — асобная гісторыя. Ёсць меркаванне, што ён размяняў чацвёртае стагоддзе. У 1708 годзе ў Жодзішках езуіты заснавалі касцёл і манастыр. Мясцовыя жыхары ўпэўненыя, што менавіта ў той час млын і пабудавалі. Каменны падмурак таўшчынёй больш за метр стаіць і сёння. А вось абсталяванне для млына прыйшлося рабіць новае, але па старых тэхналогіях.

— Подозреваю, специалистов по мельницам в Беларуси нет. Как вы собирались это сделать?

— Самая першая праца была будаўнічая. Працавалі некалькі чалавек. Заключыў дамову са смаргонскай будаўнічай арганізацыяй. І сам працаваў таксама. Залазіў у яму, зямлю ў вядро збіраў, а хлопец стаяў і выцягваў вядро наверх. Марыў адкапаць турбіну. Але не выйшла. Памятаю, як начамі не спаў. Матаўся з Мінска 2—3 разы на тыдзень. У 7—8 раніцы трэба было быць ужо тут. Прыходзілася ўсё ўдакладняць. Ніхто ж не ведаў, як трэба рэстаўрыраваць. А потым зноў у Мінск, бо і там праца.

— Местные рассказывают, что вы и озеро очистили, и мост отремонтировали.

— Мы прынялі млын без вады. Ні рыба, ні птушкі тут не пладзіліся. Правілы экалагічнай зоны не выконваліся. Замест шлюза былі бярвенні. Калі была паводка — прыходзілі з бензапілой і спілоўвалі іх... Потым гадоў дзесяць ніхто і бярвенні нават не закладаў. Так ваду і спусцілі. Мы ўсё зрабілі. Паставілі на месца шлюз, з 1996 года рэгулюем узровень вады. Калі вялікая паводка, крыху спускаем, каб не размыла дарогу. Пачалі пладзіцца лебедзі, качкі, рыба. Разам з мясцовымі жыхарамі сабралі грошы і запусцілі сюды малькоў рыб, у тым ліку і таўсталобіка, каб ён мог ачышчаць возера ад травы. Зараз тут і фарэль водзіцца, бо вада чыстая.

Нічым ніхто не дапамагаў, толькі штрафавалі. Для іх мая справа — лішняе раздражненне.

Але я ўжо як вырашыў, дык ішоў да канца. Родныя таксама не адгаворвалі — ведаюць, што гэта немагчыма. У выніку адрадзіў млын за паўтара гады.

«Чарцёж турбіны рабіў па ўспамінах дзядзькі»

Параллельно со строительными новый хозяин мельницы вел и технологические работы.

— Самым складаным было аднавіць турбіну, бо інфармацыя пра яе была страчана, — вспоминает мужчина. — Шукаў штосьці па кніжках, штосьці па дзядзькавых успамінах аднаўляў. Вельмі цяжкія былі ўспаміны... Быў і на розных млынах: у Валожынскім, Навагрудскім раёнах, ездзіў нават у Польшчу. Сабраў шмат інфармацыі, а потым на яе аснове разам з канструктарам мінскага праектнага інстытута «Белгіправадхоз» зрабілі чарцёж турбіны, 70% якой складала жалеза, а 30% — дрэва. Збіраў па дэталях у розных майстэрнях Мінска. Турбіна і зараз спраўна працуе.

Прыйшлося тачыць і новы вал. Майстроў не было, але ж я сам інжынер. Паехаў на завод Кірава, які вырабляе вялікія станкі. Там дапамаглі. Затое калі мы запусцілі механізм... Вы не ўяўляеце, колькі радасці было. Гэта такая моц! Зараз вам прадэманструю.

Франц Болеславович поднимает специальную заслонку, и на наших глазах тонны воды устремляются в каменный 2-метровый шлюз, который проходит под дорогой. Через шлюз под мостом вода течет к мельнице и там с 4-метровой высоты падает в выложенный камнем 4-угольный колодец, приводя в движение турбину. Мельница оживает. Гудит вода, крутится турбина, и слышно, как этажом выше все тоже гремит — турбина приводит в действие вал и жернова. Мельник в это время засыпает зерно в специальную «калыску», по которой оно спускается к жерновам. А уже от них готовая мука грубого помола сыпется в деревянную емкость и наполняет мешок. Чудеса!

Мельница работает два часа в день по будням

— Раньше у нас было много работы: с зерном приезжали со всей округи, даже во вторую смену трудились. Сейчас крупные заказы — редкость. Мельница работает два часа в день по будням, — рассказывает Владислав Цикото, объясняя это тем, что деревенские жители почти перестали держать скотину, а для себя муку покупают в магазине.

— Акрамя таго, у нас дзейнічае манапалізм дзяржавы на збожжа. Вось і атрымліваецца, што млын прастойвае. А гэта недапушчальна, — дополняет Франц Болеславович.

«Новае можна пабудаваць, але старое не вернеш»

Весной и летом мельница, как и в прежние времена, становится местом сбора односельчан. Франц Жилко старательно устанавливает скамейки для туристов и местных жителей, чтобы те могли здесь посидеть и пообщаться, высаживает возле мельницы гортензии, следит за тем, чтобы река не загрязнялась.

Собрал и большую коллекцию старинной бытовой утвари: на третьем этаже мельницы есть наковальня, гончарная, полный комплекс приспособлений для ткачих. В 2017 году в здании открылся этнографический музей «Вадзяны млын», а также «Музей хлеба і зерня».

Есть здесь и древние каменные жернова. Для отреставрированной же мельницы сделали новые — из гранита. За ними, кстати, нужен особый уход. К примеру, каждые полгода на них нужно делать новые 1,5-сантиметровые засечки, чтобы зерна лучше измельчались. А чтобы сделать эти насечки, приходится разбирать механизм. В общем, сплошные тонкости и наука.

— Вы когда-нибудь считали, сколько денег потратили на восстановление мельницы? — интересуюсь у владельца.

— Не хачу нават падлічваць. Добра разумею, што гэта ўсё ніколі не акупіцца. Для мяне важна захаваць гістарычную спадчыну. Усё ж гэта самы стары вадзяны млын на Беларусі. Новае можна пабудаваць, але старое не вернеш. У мяне шмат планаў. Зараз, напрыклад, езджу па Беларусі і збіраю турбіны старажытных млыноў. Ужо аб'ехаў больш за 100, засталося каля 50.

Амаль усе ў заняпадку. Дзе-нідзе засталіся сцены і падмурак, жалеза мясцовыя жыхары даўно здалі на металалом. Акрамя таго, па нашых законах разбураныя пабудовы падлягаюць зносу, так што праз 20 гадоў у краіне можа і не застацца млыноў. 

Усё, што знаходжу, фатаграфую, апісваю, вывучаю. Раблю энцыклапедыю па вадзяных млынах у Беларусі. Планую яе выдаць напрыканцы года. Хачу, каб нашчадкі ведалі сваю гісторыю. А калі кожны з нас не зробіць дзеля гэтага хоць крыху, то хто?

Покупайте с оплатой онлайн по карте Visa и выигрывайте iPhone каждую неделю

Хроника коронавируса в Беларуси и мире. Все главные новости и статьи здесь

Самые оперативные новости о пандемии и не только в новом сообществе Onliner в Viber. Подключайтесь

Наш канал в Telegram. Присоединяйтесь!

Быстрая связь с редакцией: читайте паблик-чат Onliner и пишите нам в Viber!

Перепечатка текста и фотографий Onliner без разрешения редакции запрещена. nak@onliner.by