Гэты тэкст можна прачытаць па-беларуску

Onlíner отправился в путешествие вместе с фольклористом, доктором филологических наук Татьяной Володиной. Впереди — 150 километров и два часа разговоров. Едем в направлении города Новогрудок.

Город под водой

— Пра Свіцязь існуе два блокі легендаў. Першы звязаны з храмам або горадам, які затануў. Гэта не ўласнабеларускі сюжэт, ён вядомы ў розных культурах, — рассказывает Татьяна Васильевна.

До сих пор живо предание, что в дни церковных праздников со дна Свитязи доносится колокольный звон. Предыстория такова: по городу бродил то ли путник, то ли нищий, а может, и Всевышний принял облик пилигрима. Странник искал, где переночевать. Одна вдова сжалилась и открыла дверь. Человек захотел отблагодарить хозяйку, но с условием, что она последует за ним не озираясь. Однако любопытство пересилило, запрет был нарушен. Тогда местность затопило, все дома ушли на дно, а женщина превратилась в камень.

А вот еще одна вариация этой же легенды. Однажды в озере купались дети. Заметили, что из воды торчит то ли лента, то ли веревка, потянули за хвостик и увидели картину, в которую трудно было поверить: над водной гладью возвысились крыши и башни утонувшего города. Ребятня испугалась, что не сможет удержать находку в руках, и побежала за взрослыми. А город снова опустился на дно.

Свитязянки — женщины-цветы

Чем ближе цель нашего путешествия, тем больше дорога напоминает аттракцион «Супер 8», популярный в Минске 1990-х. Холмистость — характерная черта Новогрудского края. Главный поэт этих мест Адам Мицкевич по-своему интерпретировал легенду о происхождении озера Свитязь.

— Міцкевіч абапіраецца на больш познюю версію легенды, яго цікавіць гістарычны кантэкст, — объясняет Татьяна Васильевна.

Герой баллады «Свитязь», князь Туган, вместе со своими воинами с мечом и щитом в руках поддерживает короля Миндовга в борьбе с внешним врагом. В городе остаются только женщины и дети. Больше смерти они боятся только одного — попасть в плен. По воле богов город опускается под воду, а женщины превращаются в цветы. Среди них и княжна, дочь Тугана, которая является людям в образе Свитязянки.

— Сюжэт, калі жанчына нібы разліваецца вадой ці ператвараецца ў ваду, каб пазбегнуць гвалту, даволі распаўсюджаны ў беларускім фальклоры, — уточняет исследователь народной культуры. — Міцкевіч быў вельмі адукаваным чалавекам. Ён стварыў рамантычна-ўзнёслы вобраз Свіцязянкі. Гэта мікс мясцовай традыцыі ды кніжнай культуры. У пэўным сэнсе возеру пашанцавала, што ў яго ёсць свой пясняр.

Многие романтики XIX века черпали вдохновение в народной культуре.

— Браты Якаў і Вільгельм Грым сталі шырока вядомы як казачнікі. Але найперш яны прафесійныя мовазнаўцы і даследчыкі нямецкай народнай культуры, якія адкрылі свету, што фальклор можа быць цікавым, мець сваю каштоўнасць, — объясняет фольклорист. — На Беларусі гэтая роля належыць Паўлу Шпілеўскаму. Ён нарадзіўся ў 1823 годзе, атрымаў шыкоўную адукацыю, начытаўся. Да таго ж любіў Беларусь. За сваё кароткае жыцце, а памёр ён у 37 гадоў, шмат паездзіў, пабачыў, запісаў. І вырашыў паказаць свету міфалогію беларусаў, якая б адпавядала сусветным стандартам.

Шпілеўскаму было крыху болей за 20 год, калі ён пачаў друкаваць у часопісах артыкулы па беларускай міфалогіі. Хутка ён склаў твор, у якім прадставіў каля 60 персанажаў нібы беларускай народнай культуры. Але юнак не пісаў навуковую працу, у яго атрымаўся хутчэй мастацкі твор, які ён стварыў на падставе сваіх запісаў, зробленых падчас падарожжаў па Беларусі. Ужо ў наш час таленавіты мастак Валерый Славук зрабіў візуалізацыю ўсіх гэтых персанажаў, падмаляваў іх сваёй фантазіяй.

Русалки и пляжная романтика

На берегах Свитязи летом 2023-го литературная романтика уступает пляжной. Несмотря на будний день, здесь трудно найти свободное место — отдыхающих очень много. Красотки в раздельных купальниках и широкополых шляпах — чем не русалки? Но поосторожнее с «попсовыми» сравнениями!

— Русалка — адзін з папулярных персанажаў беларускай міфалогіі, — продолжает Татьяна Васильевна. — Калі ў галівудскіх фільмах ды дыснееўскіх мульціках русалачка — выключна жаночы персанаж, замест ног у якога хвост, як у рыбы, то ў беларускім фальклоры гэта істота звычайна з нагамі. Але ў залежнасці ад рэгіёну персанаж успрымаецца па-рознаму. Яго знешні воблік таксама разнастайны: ад маладухі да старой. Русалка ў беларусаў — гэта і палявы дух, які сядзіць у жыце ды казыча хлопцаў. Але ж гэта і тапельніца. У Заходнім Палессі вобраз сустракаецца ў мужчынскім абліччы. У такім разе кажуць «русаліш».

Что касается характера персонажа, то не все тут однозначно.

— Як усе стыхіі, духі не могуць быць толькі дрэннымі ці добрымі. Яны выяўляюць свае якасці ў залежнасці ад паводзін чалавека. Тыя ж русалкі не кожнага хлопца чапаюць, а толькі таго, хто парушае нейкія правілы, забароны, — отмечает наш эксперт.

Если поколение миллениалов воспринимает мифы о русалках как сказку, то в деревнях еще можно встретить носителей традиционной культуры, для которых миф — это серьезно.

— Ёсць запісы, зробленыя на працягу апошніх 20 гадоў, дзе бабулі кажуць, што насамрэч бачылі русалку. Адна мне распавядала, што, калі малая была, яе бацька прывёў русалку дахаты служыць. Дык тая толькі парай харчавалася. Духі — гэта ж нецялесныя істоты, ежа ім не патрэбна, толькі пара. Што самае дзіўнае, некалькі разоў чула такія разважанні: «Раней людзі былі больш „бажэственыя“, яны русалак бачылі». То-бок хрысціянскія ўяўленні пераплятаюцца з народнымі вераваннямі ў міфалагічных істот, — рассказывает Татьяна Васильевна о том, что приходилось слышать во время фольклорных экспедиций.

Удаляемся от многолюдного пляжа, идем туда, где только лес и «большая вода».

— Нашы продкі верылі, што кожнае прыроднае месца засялялася сваімі гаспадарамі. Сярод іх лесавік, вадзянік, палявік і рознае такое. Першасна міф узнікае як спроба патлумачыць, на чым будуецца свет. Да таго ж ён дапамагае акрэсліць рамкі паводзінаў. Нібы падказвае: не рабі тое, што не трэба, бо тады нешта благое здарыцца. А калі будзеш з павагай ставіцца да свету, то і з табой усё будзе добра, — добавляет фольклорист.

Вода живая и мертвая

В окрестностях озера Свитязь, недалеко от деревни Косичи Новогрудского района, есть еще одно место силы. Местные называют его родником с живой и мертвой водой. Решили заехать. Немного покружив по сельским дорогам, нашли нужный поворот.

— Не знаете, где тут криничка? — обратилась к молодому человеку, который загружал пятилитровые бутылки с водой в багажник своего джипа.

— Вы почти на месте. Видите тропу в лес? Вам туда.

Пять минут — и мы у родника. Прозрачная вода бликует на солнце, как хрусталь. Маленький мальчик жалуется, что ноги замерзли, но продолжает носиться по ручью босиком, пока его бабушка набирает воду в бутылки.

— Гавораць, што толькі пяць мясцін гэткіх на свеце. Адно з іх у Тыбеце, — рассказывает о природном чуде женщина, которая не первый раз приходит сюда. — Піць трэба, як у казцы, спачатку мёртвую ваду, а потым — жывую. Смак розны, паспрабуйце.

Но это уже другая история про силу воды.

Расскажем про другие легенды в следующих выпусках проекта. Не пропустите!

Спецпроект подготовлен совместно с унитарным предприятием «A1», УНП 101528843.

Наш канал в Telegram. Присоединяйтесь!

Есть о чем рассказать? Пишите в наш телеграм-бот. Это анонимно и быстро

Перепечатка текста и фотографий Onlíner без разрешения редакции запрещена. ng@onliner.by